Ğılımda tekseriluge, zertteluge jatatın material – fol'klor dep ataladı. «Fol'klor» – ağılşın sözi. Onıñ däl mağınası – halıq danalığı, halıq bilimi degen söz, auızşa şığarılğan asıl, atalı, körkem sözder. Sonda fol'klor degen söz auız ädebieti degen mağına beredi. Biraq, fol'klor halıqaralıq söz, ğılımi atau1.
Körkem söz tuındıları auızşa şı-ğarıluı jäne jazıp şığarıluı mümkin. Biraq, qalay, qay jönmen şığarılsa da, ol körkem ädebietke jatadı. Endeşe, auızşa şığarılğan ädebiet – fol'klor2.
Qazaq halqınıñ auız ädebietiniñ tuındıları jayında söz etkende, eñ aldımen, auızdan-auızğa auısıp, jattalıp, wrpaqtan-wrpaqqa jetip kele jatqan tamaşa epostıq jırlarımızdı, wmıtılmas ertegilerimiz, näzik lirikalı öleñ-äñgimelerimizdi eske alamız3.
Sonımen birge, dini twrğıda, Islam dinin uağızdap, şariğattı nasihattap, Qasietti Qwran negizinde jazılğan şığarmalardı, jır-dastandardı, dini tuındılardı da eske alamız.
Dini dastandar – bizdiñ ruhani mwramız.
Basqa halıqtar sekildi, qazaq halqınıñ da erteden kele jatqan dini wğımdarı, eski nanım-senimi bolğan. Mwnday wğım-dar qazaq arasında ertede, Şoqannıñ aytuınşa, şamandıq däuirde, köp qwdayğa siınğan kezde tuğan4.
Bertin kele, qazaq arasına Islam dini jäne onıñ şarttarı tarağan kezde auız ädebietinde dini wğımdardı körsetetin jaña şığarmalar tudı. Mwnday şığarmalardan bwrınğıday jaratılıs qwbılıstarınan tuğan köp qwdaylar bastı orın almay, jeke qwday, yağni Islam dinin taratqan qwday (Alla tağala) jaylı aytıladı5.
Bizdiñ bwl kişkene ğana zertteuimizdiñ maqsatı – halqımızdıñ mädeni mwrasınıñ bir salası – fol'klordıñ bügingi kündegi ornı men mañızın anıqtau, onıñ qazirgi mädenietimizde qalay paydalanılıp otırğandığın taldau jäne soğan qatıstı keybir mäse-lelerdi qarastıru. Dälirek aytqanda, qasietti Qwran Kärimdegi fol'klorizm mäselelerine toqtalu. Biz tek qazaq halıq auız ädebietine tän tuındılardı ğana eskeruge tırıstıq.
Sonımen birge, qazaq-arab auız ädebietindegi «Jüsip-Zıliha» jır ülgi-lerinde kezdesetin syujettik kompoziciya-lıq jäne öleñ qwrılıstarındağı birligi jäne ayırmaşılıqtarın anıqtau jäne «Balıqşı men jın» sekildi mıñ bir tün syujeti negizinde payda bolğan qazaq-arab ertegilerin salıstıra zertteu mäseleleri.
Qazaq fol'klorı – janr jağınan da, tür jağınan bay mwra. Onıñ ğasırlar boyğı tarihı bar. Ol sonau alğaşqı qauımnıñ ıdırau kezeñinde tuıp, küni büginge deyin ömir sürude. Köne zamannan beri ol jäy ömir sürip qana qoymay, ärbir qoğamğa, ömir şındığına säykestenip, özgerip otırdı6.
Qazirgi uaqıtta halqımızdıñ ğasırlar boyı saqtap kelgen mwrasın nağız ğılımi türde jan-jaqtı zertteu jäne onıñ barlıq kürdeliligi men qayşılıqtarın aşıp alu – aktual'di mäsele bolıp twr7.
Fol'klorlıq mwra eki türde saqtaladı. Biri – şığarmalardı auızşa saqtap, wr-paqtan-wrpaqqa jetkizip otıratın halıq jadı. Ekinşisi – qoljazba men kitap jäne osı küngi jazıp alıp, sodan soñ qayta taratatın ärtürli tehnikalıq qwraldar.
Fol'klorlıq jazbalardıñ mañızı eñ aldımen wmıtılğan, yaki wmıt bola bastağan halıqtıñ auızeki şığarmaların mäñgilik saqtauında. Tek osı jazbalardı jinau men bastırudıñ arqasında ğana qay halıqtıñ fol'klorı bolsa da bükil halıqtıq mädeniettiñ bir böligine aynaladı, al eñ jaqsı ülgileri düniejüzi mädenietiniñ qazınasına enedi8.
Qazaq jerindegi dini dastandar negizin Qasietti Qwrannan aladı. Mäselen: «Hazireti Osmannıñ (r.a.) Payğambardı qonaqqa şaqırğanı», «Payğambardıñ Isra Miğrajğa qonaq bolğanı», «Zäyd pen Zäynäb qissası», «Bädir qissası», «Uhud qissası» jäne t.b. Bwl qissalar eski jazuda, yağni arab ärpimen jazılğan, oqıluı qazaqşa küyinde Qazaq Wlttıq Ğılım Akademiyasınıñ kitaphanasında küni büginge deyin saqtaulı.
Qwran Kärim Alla tağaladan eñ soñğı Mwhammed payğambarğa (s.ğ.s.) arab tilinde tüsirilgen. Osı sebepten atalmış qissalar aldımen arab tilinde jazılğan, keyinnen parsı tilderinde jırlanğan, köp uaqıt ötse de ol qissalar qazaq jerine kelip, türki tildes halıqtardıñ tilderinde jırlandı.
Osı rette qazaq-arab auız ädebietindegi baylanıs pen qarım-qatınastı aytuğa boladı.
Qazaq-arab auız ädebietiniñ baylanı-sı 9-10 ğasırlardan bastaladı. Arab ädebietiniñ qazaq jerine kelui Islam dinimen tikeley baylanıstı. Orta Aziyağa, Qazaqstanğa 10 ğasırda kelgen Islam dini özimen birge Islam örkenietin, mädenietin, sonımen birge, arab ädebietin jeteley keldi.
Alla tağalanıñ Islam dinin uağızdau üşin jibergen kitabı Qwran kärim – bükil adamzat balasına jiberilgen arnau. Osı bükilälemdik, adamzattıq birigu Islam mädenietin bir tüyin etti. Bwl tüyin ärbir halıq jäne ümbettiñ önerin rettedi9.
Qazaq jerine Islam dini kelgen kezeñde bizdiñ jerimizdiñ twrğındarı türkiler edi. Ol kezdegi ädebiet türki halıqtarına ortaq boldı. Bir ğana mısal, Alpamıs batır jırınıñ qazaq, özbek, türkimen, t.b. tilderdegi nwsqasın kezdestiruge boladı. Islam dininiñ keluimen qazaq jerinen de mwsılmanşılıqtan när alğan ğwlamalar, aqın-jazuşılar, jıraular şıqtı. Olar dastan-qissalardı Qwran Kärimge, dini äñgimelerge negizdey otırıp jazğan.
Mäselen, «Jüsip – Zulayha», «Uhud qissası», «Haybar qissası», «Haziret Osman (r.a.) qissası», «Hazireti Äli (r.a.) qissası», «Bädir qissası», «Qissai Ayşa (r.a.) tuhmatı» sındı qissalar Qwran Kärimge negizdele otırıp jazılğan.
Bwl şığarmalardıñ negizgi nwsqaları arab tilinde bolğan. Bügingi künde qoljazba küyinen, arab tilinde kitap bolıp jariyalanğan. Bäyrut, Damask baspahanalarınan jarıq körgen.
Jır-dastandar köbinese dini tuındılar jäne süyispenşilik, mahabbat jırları jayında boldı.
Qazaqtıñ halıq ädebietinde syujeti şığıstan kelgen süyispenşilik hikaya-ları az emes. Solardıñ işinde qazaq tıñdauşılarınıñ arasına köbirek jayılğandarı: «Läyli-Mäjnün», «Tahir-Zuhra», «Bozjigit», «Jüsip-Zıliha». Bwlar şığıstıñ keybir klassik aqında-rı jırlap ötken jäne halıq romanı bolıp ketken köpke ortaq taqırıbı bar jırlar.10
Degenmen atalmış tuındılar bizdiñ däuirimizge, bizdiñ künimizge jetkenşe birşama özgeristerge tüsken.
Jırşı nemese şığarmanı jazuşı bolsın şığıs elderinde jırlanğan şı-ğarmalardı qazaq eline, jerine, tiline säykestendire otırıp qayta jırlağan.
Şığısta bir aqınnıñ jırlağan taqırıbın jäne bir aqınnıñ jırlauı, qayta äñgimeleui ol erteden qalıptasıp kele jatqan dästür. Bwl jayında M.O.Äuezov bılay deydi: «Olar bireuiniñ taqırıbın bireui aludı zañdı jol etken. Tek aldıñğınıñ öleñin almay jäne köbinşe aldıñğı aytqan oqiğalardı negizinde paydalansa da, köp jerde öz erkimen özgertip otırıp, tıñnan jırlap şığaratın boladı….»11
Ayta ketetin jayt, Keñes däuirinde dini twrğıda, şariğattı uağızdaytın şı-ğarmalar twnşığıp jattı. 1917 jılğa deyin jazılğan köptegen şığarmalar, onıñ işinde Qwran kärimge negizdelip jazılğan tuındılardıñ jarıqqa şığuı ülken problema boldı.
Biraq, Qwdayğa şükirşilik, mwnday tuındılar bizdiñ künimizge deyin saqtalıp keldi. Halqımız egemendikke qol jetki-zuiniñ arqasında dini twrğıda jazılğan tuındılar qara tünekten jarıqqa şığıp, wzaqqa sozılğan wyqısınan oyanğanday, düniege jañadan kelgendey boldı.
Demek, qazaq-arab auız ädebietiniñ baylanısı, qarım-qatınası ejelden bastaladı. Mäselen, «Mıñ bir tün» şı-ğarmasın biz arab, odan parsı tilderinde jırlanıp, keyin bizdiñ jerlerimizge jetken deymiz. Degenmen, keybir arabtıñ auıldı jerlerindegi qariyaları ol hikaya-nı Orta Aziya nemese parsı jerlerinen kelgen boluı kerek degen pikir aytadı.
Bizdiñ tilimizde arab sözderi qoldanğanı sekildi arab sözderinde de türki sözderin kezdestiruge boladı. Mäselen Iraq, Mısır (Egipet) arabtarı «köpir» degen sözdi qoldanadı. Arab tilinde köpir «jisr» dep aytıladı. Degenmen, olar jisr emes, «kopri» dep aytadı. Siriyalıq arabtar «duğri» degen sözdi qoldanadı. Bwl tura degen mağına beredi. Sonday-aq, keybir jer-su attarı türki tilinde. Mäselen Palestina jerinde «Qaytbay» degen özen bar.
Qısqaşa aytqanda, qazaq halıq ädebieti men dini tuındılardı salıstıra zertteu äli de bügingi künniñ moynında twrğan mindet.
Qazaq auız ädebietinde erteden auızşa aytılıp, jırlanıp kele jatqan dini qissalar: «Mwhammed payğambar», «Äzireti Äliniñ Pwsayıldı dinge salğanı», «Ämir Ämze», «Äzireti Äli men Dariğa qızdıñ küresi», «Adham men Malika», «Qwbıl», «Jahanşawlı Jahanger jetim», «Rabbana», t.b. erlik jäne ğaşıqtıq, din üşin küres, uağız retinde jırlanatın jır ülgileri12.
Siltemeler:
1 Qazaq ädebietiniñ tarihı. İ-tom. Qazaq SSR Ğılım Akademiyası. A., 1948 j. 14-bet.
2 Sonda, 14-bet.
3 Fol'klor şındığı. Qazaq SSR Ğılım Akademiyası. M.O.Äuezov atındağı ädebiet jäne öner institutı. A., Qazaq SSR-niñ «Ğılım» baspası, 1990 j. 180-bet.
4 Qazaq halıq auız ädebieti. Mälik Ğabdullin. Qazaqtıñ memlekettik oqu-pedagogika baspası. A., 1958 j. 53-bet.
5 Sonda.
6 Fol'klor şındığı. Qazaq SSR Ğılım Akademiyası. M.O.Äuezov atındağı ädebiet jäne öner institutı. A., Qazaq SSR-niñ «Ğılım» baspası, 1190 j. 198-bet
7 Fol'klor şındığı. Qazaq SSR Ğılım Akademiyası. M.O.Äuezov atındağı ädebiet jäne öner institutı. A., Qazaq SSR-niñ «Ğılım» baspası, 1190 j. 157-bet.
8 Sonda, 158-bet.
9 Qazaqstan Respublikası täuelsiz-diginiñ 10-jıldığına arnalğan halıqara-lıq ğılımi-praktikalıq konferenciyanıñ eñbekteri. Qazaq-Kuveyt universiteti. Şımkent, 2001 j. 10-bet.
10 Qazaq ädebietiniñ tarihı İ-tom. Fol'klor. Öner jäne ädebiet institutı. Redakciyasın basqarğan Qazaq SSR Ğılım Akademiyasınıñ tolıq müşesi, professor M. Äuezov. Qazaq SSR Ğılım Akademiyası-nıñ baspası. A, 1948 j.
11 M.O. Äuezov, Abay Qwnanbaev. Maqalalar men zertteuler. A., «Ğılım», 1967, 181-182-better.
12 Islam dinin uağızdaytın qazaq qissaları. 2-tom. Qwrastırğan, alğı sözi men tüsinikterin jazğan Q.Sattarov. A., «Jazuşı» 2007 jıl. 487-bet.
Wlıqbek Aliakbarwlı,
«Ilam jäne örkeniet» gazetiniñ 11-20 mamırdağı № 14 (332) sanı
Print 
PDF
