Кейде адам баласы басына түскен қиындықты Құдайдың қарғысы деп қабылдап жатады. Ісім оңға баспай, қырсық шалды дейтіндер мына өмірдің бір ырғақта, ешбір кедергісіз болғанын қалайды.
Аллаһ тағала адамзатты ерекше ақыл иесі етіп жарата отырып, оны неге көп қиындықтарға душар етеді? Дініміз оған не дейді?
Құран Кәрімнің «Әнкабут» сүресінде мынадай аят бар: «Адамдар, сірә, «Иман айттық» (болды), енді ешқандай сыналмай, жайымызшы жүре береміз деп ойлай ма екен?»
Ибн Касир өз еңбегінде бұл аят жөнінде мына риуаятты келтіреді: «Аллаһ тағала Өзінің мүмин құлын иманының әлсіздігіне және күштілігіне қарай сынайды. Иманы күшейе түскен сайын сынақ күрделене береді, ал иманы әлсіз кісі сеніміне қарай сыналады». Міне, осы аяттың талдауын Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мына хадисінен оқысақ болады: «Адам-дар арасында ең қиын сынаққа түсетіні – пайғамбарлар. Содан кейін салих ізгі құлдар, сосын сол секілді адамдар. Кісі өз дініне (иманына) қарай сыналады. Егер діні (иманы) қатты болса, сынағы арта түседі»,– дейді.
Құртуби тафсирінде бұл аят хақында мынадай дерек бар:
Ибн Аббас: «Аяттағы адамдар дегені – Меккеде қалған бір топ мүминдер еді. Олар – Салама бин Һишам, Ъияш бин Әбу Рабиға, Уалид бин Уалид, Аммар бин Ясир және Аммардың әкесі Ясир, анасы Сумаия сондай-ақ, Бәну Махзумның бір топ адамы. Аталған мұсылмандардың исламды қабылдағаны үшін құрайыштың кәпірлері жәбірлеп, азапқа салады. Сол сәтте қиыншылықты басынан өткеріп жатқан жаңа мұсылмандардың жүректері сығылып, «Бәлкім, Аллаһ мүміндерді кәпірден құтқармас?»– деген күмәнде болған». Сондай-ақ, Мужахид: «Бұл аяттың түсу себебі мүмин пендесін сынау – Аллаһтың дәстүрі, заңы екендігін үйрету және жұбату»,– дейді.
Ал, Ибн Атыя: «Бұл аят («Әнкабут» сүресінің 2-аяты) аталған себеп негізінде түссе де немесе осы іспетті оқиғаға байланысты болса да, үкімі Мұхаммед (с.ғ.с.) үмбетіне жер тұрғанша (қиямет қайымға дейін) сақталады. Өйткені, мұсылмандардың шекарасын бұзу және дұшпанның басқын-шылығы және де басқа Аллаһтың сынағы үздіксіз жалғаса береді. Сондай-ақ, әр жағдайды ескерсе де осындай сан-қилы сырқат пен дерт, тұрмыстағы түрлі сынақ түрі кездеседі»,– деген.
Муқатил: «Аят Омар бин Хаттабтың қызметшісі Муһжағ жайынды түскен. Оған Бадр шайқасында Амир бин Хадрамидің жебесі тиіп, шейіт болады. Сол күні Пай-ғамбарымыз (с.ғ.с.): «Муһжағ – шейіттердің төресі, ол бұл үмбеттің жәннат есігіне шақырылатын ең алғашқы адамы»,– дейді. Муһжағтың қайтыс болғанына әке-шешесі мен әйелі қабырғалары қайыса қайғырады. Сол шақта осы аят уахи етілген»,– дейді.
Имам Бухаридің «сахихында» Хубаб бин Арт жеткізген хадисте: «Аллаһ елшісі (с.ғ.с.) Кағбаның көлеңкесінде шекпенін жастанып отырғанда біз шағымданып барып: «Жәрдем сұрасаңыз? Дұға етсеңіз?»– дедік. Ол кісі: «Сендерден алдынғы үмбетте адамды ұстап алып жерге иығына дейін көміп, арамен екіге бөлетін, темір тарақпен ет-сүйегін қан-жоса етіп тарайтын, міне, осындай қиындықтар да оларды өз дінінен қайтармайтын. Расында, Аллаһ бұл істі (қиындық пен сынақты) салт атты Санға (Йемен қаласы) мен Хадрамаут (елді-мекен атауы) арасында өзі үшін тек Аллаһтан қорқып, малы үшін тек қасқырдан ғана қорқатындай заман болғанша жалғастырады. Алайда, сендер сабырсыздық етіп отырсыңдар»,– деген.
Демек, сынақ еш уақытта тоқтамаған. Мұсылман иманы қаншалықты екенін көрсететін және оның тілімен айтқан сөзі мен амалы бір екенін білдіретін де осы – сынақ.
Сағид бин Әбу Уаққастан жеткен хадисте, ол кісі: «Уа, Аллаһ елшісі! Қайсы адамға ең қиын сынақ беріледі?– деп сұрадым. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Пайғамбарларға, со-сын сол секілді, сосын сол іспетті адамдарға. Кісі дініне қарай сыналады. Егер діні берік болса, сынағы қатая түседі. Ал, діні әлсіз болса, иманына байланысты сыналады. Пендені қиыншылық пен пәлекет бойын тазартпайынша тәрк етпейді»,– деді.
Демек, сынақтың мақсаты – мұсылманды шыңдау, шынайы сенім шыңына шығару. Түрлі тауқыметке төзіп, иманы шыңдалған адам, нағыз иманның дәмін татады. Ал, бұл дүниеге бергісіз сезім. Әрине, адам болмысы жеңілдікке, оңайлыққа құмар. Алайда, жай тас пен жауһар тастың айырмашылығы жауһарға жұмсалған қажырлы еңбек пен сабырлылықтан байқалады. Сол іспетті, дүниелік сынаққа сабырлық танытқан адамның рухани болмысы байи түседі. Ал, бұл оңайлықпен келмейді. Сабырсыз бен қиыншылыққа төзімсіз жан бұл шыңды бағындыра алмайды.
Ғұлама Уаһб: «Мен хауарилердің бірінің кітабынан «Сенің жолыңа көлденеңінен қиындық тап болса, көңілің тыныш болсын, сен, пайғамбарлар мен ізгілердің жолымен жүріп бара жатсың. Ал, егер де жүрген жолың жеңіл, әрі кедергісіз рахат болса, өзіңе-өзің жыла. Өйткені, жолдан адасқансың»,– деген сөздерді оқыдым»,– дейді.
Аллаһ өзі сүйген құлын рухани байыту үшін ең таңдаулы пенделері – пайғамбарлар пен ізгі құлдар жолына салады. Осылайша оны өмір илегіне салып, бойынан керексіз, пайдасыз, бидаймен араласқан қоқым іспетті жаман әдеттері мен мінезін сыпырып тастап, тоқ бидайдай жақсы қасиеттері мен мінез-құлқын қалдырады.
Фатхул-қадир еңбегінде бұл аят жайында мынадай түсіндірмелер жазылған: «Адамдар сынақсыз және қиындықсыз қалдырылмайды. Олар малы және жанымен ғана сыналмайды, адамның ықыластысы мен екіжүздісі, шыншылы мен өтірікшісі ара-жігі ажыратылғанша сыналады».
Осы тәпсір кітабында ғалым Зужаж: «Аят мағынасы: біз олардың «расында, біз иман келтірдік» деген сөздеріне иланып, сөздерін сынап, имандарының шынайылығын тексермейді деп ойлады ма?– деген. Сынақ, бұл – Аллаһтың сүннеті, яғни заңы. Аллаһ тағала бұл үмбеттің мүмин-мұсылмандарын алдын өткен үмбеттің иман келтіргендерін сынаған тәрізді түрлі қиын-шылықпен тексереді».
Аллаһ емтиханынан және сынағынан ешбір пенде тыс қалмайды. Біздің бұл дүниеге келуіміздің негізгі себептерінің бірі – сынаққа салыну. Тек сынақ арқылы ғана Әбу Бәкір сынды ірі тұлғалар мен Әбу Жаһил сияқты малғұн адамдар ажыратылады. Тек лаулаған қызыл отқа түскенде ғана тастың алтын екені яки болмаса жай құм екені білінеді. Демек, мәселе сынақтың болуы немесе болмауында емес, мәселе сол сынақтан сүрінбей өтуде. Сынақтың сағыңды сындырмай, керісінше, сеніміңді күшейтуінде. Алайда, көбіне адам баласы өзі білмей Аллаһты сынайды. Қалайша сынайды? Көптеген мұсылман бауырларымыз жасаған құлшылықтарының қайтарымын сұрайды. Сұрап қоймай, егер тез арада ойындағы тілегі қабыл болмаса, құлшылықты тастап кететіндері де кездеседі. Тіпті, қайсыбір мұсылмандар мешіт табалдырығын пенделік парызын өтеу үшін емес, күнделікті күйбең тіршілік үшін аттайды.
Ал, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): «Кімде-кім тұрмысының таршылығын шағымданып таң аттырар болса, ол Раббысына шағымданғандай болады. Ал, кім дүниелік іс үшін өкініп таң аттырса, Аллаһ тағалаға ашу-ланып таң аттырғандай болады…»– деген сөзі бар.
Осы мәселе Құранда («Хаж» сүресінің 11-аяты) былайша баяндалған: «Көңілінде күмәні бола тұрып, Аллаһқа ғибадат жа-сайтын адамдар бар. Егер басына жақсылық жетсе, ондайлар дінде тұрады да, сәтсіздікке ұшыраса, діннен безіп шығады. Ондайлар бұл дүниеде де, ақыретте де зиян шегеді».
«Фатхул-Қадир» тәпсірінде былай дейді: Қайсыбір адамдар құлшылықтарын белгілі бір шартпен орындайды. Бейне бір Аллаһпен келісім жасағысы келгендей болады. Ғибадат жасап жүріп бір дүниелік пайда тапса, молшылыққа кенеліп, жаны және отбасы аман-есен болса, жаны тынышталады, сөйтіп дінінде тұрақтап, құлшылығын одан ары жалғастыра береді.
Ал, егер мал-дүниесіне, өз жанына яки болмаса отбасына бір қиыншылық түсетін болса, құлшылығын тастап, әдеттегі қалпына түсіп алады. Осылай еткені үшін екі дүниенің де жақсылығына мақұрым қалады. Ондай пенде дүниенің барлық игілігінен, ал ақыретте сауап пен Аллаһтың ізгі құлдарға уәде еткен нығметтерінен құр қалады.
Аталмыш аят хақында Құртуби тәфсирінде Әбу Сағид әл-Худри сахабадан мына хадисті жеткізеді: «Яхуди халқынан бір кісі иман келтіреді. Көп ұзамай ол кісінің көзі соқыр болып, мал-дүниесінен айырылады. Ол бейбақ басына келген бұл пәленің барлығы жаңа қабылдаған дінінен (Исламнан) көріп, пайғамбардың құзырына барып: «Мені бұл діннен азат ет, басымды босат»,– деп жалбарынады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ислам діні ешкімді босата алмайды (яғни, әркімнің еркі өзінде)»,– дейді. Сонда әлігі бейшара: «Мен бұл діннен ешбір жақсылық көрмедім! Екі көзімнен айырылдым, мал-дүнием және баламды жоғалттым!»– деді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ей, яхудилік! Расында, Ислам от болат темірдің, күмістің және алтынның бойындағы жаман қоспаны еріткені сияқты адам бойындағы жамандықты ерітеді»,– деп жауап береді.
Бізден алдын өткен үмбетте бір-біріне үш нәрсені насихат ететін: кімде-кім ақыреті үшін амал етер болса, Аллаһ оның діни және дүниелік ісін оңға бастырады. Кімде-кім ішкі жан-дүниесін жақсартса, Аллаһ оның сыртқы болмысын жақсартады. Ал, кімде-кім өзі мен Аллаһ арасындағы міндетін дұрыс орындаса, Аллаһ оның және басқа адамдардың арасын оңалтады.
Мәдина қаласына арабтар көшіп келіп әйелі ұл туса, жылқысы құлындаса, бұл жақсы дін екен дейтұғын. Ал, егер әйелі бала көтермесе, малы төлдемесе бұл жаман дін екен дейді.
Тәпсіршілер: «Бұл сүренің аяты дала арабтары жайында түскен. Олар Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) келіп иман келтіретін. Дін қабылдағаннан кейін молшылық пен кеңшілік көрсе, дінде тұрақ-тайтын. Ал, егер қиыншылық көріп, қиналып кетсе, діннен шығып кететін»,– дейді.
Шайба бин Рабиға Пайғамба-рымызға (с.ғ.с.) келіп: «Сен, маған Раббыңнан мал-дүние, түйе мен жылқы және перзент беруін сұрап дұға ет, сонда мен саған иман келтіріп, дініңе кіремін»,– дейді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) дұға етіп, Аллаһ тағала Шайбаның сұра-ғанын береді. Соңынан Аллаһ оны сынамақ болып (әрине, Аллаһ алдын ала білуші) бергенін қайтып алып қояды. Шайба да иманнан шығып, кәпір болады.
Бір күні Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) таңсәріде сахабаларының алдына шығып: «Бүгінгі таңды қалай аттырдыңдар?»– деп сұ-райды. Олар: «Аллаһқа иман еткен күйде»,– деп жауап қайырады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Иман еткендеріңнің белгісі не?»– деп қайта сұрады. Олар: «Қиыншылыққа сабыр етеміз, кеңшілікке шүкіршілік етеміз, Аллаһтың жазғанына ризашылық білдіреміз»,– дейді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Қағбаның Иесімен ант етемін, сендер шынайы мүминсіңдер»,– деген екен.
Біз де сахабалар секілді сабырлық пен шүкіршілік етіп қана шынайы мүмин боламыз.
Құртубидің құран тәпсірінде бұл аятқа қатысты екі мәселені қарастыру қажет.
Біріншісі, аяттың түсу себебі: Хубаб бин Арт: «Бұл аят бізге байланысты түскен. Біз Мәдинадағы бәну надир, қурайда және бәну қайнуқағ руларының мал-дүниесін көріп. Осындай молшылықты қаладық».
«Егер біз ризық-несібені мол етсек, олар жер бетінде астамшылық (қанағатсыздық танытып, тағы да сұрай беретін еді) етер еді». Ибн Аббас: «Астамшылық сөзі: бір дәрежеден кейін екіншісін, ал бір малдан кейін тағы біреуін, бір көлік үстінен тағы екіншісін, киімге тағы бір киім сұрау»,– деп айтқан. Аллаһ тағала бір хадис қудсиде: «Адам баласының екі сай толы алтыны болса, екеуіне қоса тағы бір сай алтыннан дәмеленеді»,– делінген.
Екіншісі, біздің ғалымдарымыз: «Жаратқан Иеміздің әрбір ісінде сансыз сыр және шексіз даналық бар. Аллаһ өз пендесінің жағдайын жақсырақ біледі. Кейбір пендесіне кеңшілік көрсетсе, мұндай жағдай оны бұзықтыққа апарады. Сол себепті оған дүние игілігі пайдасын бермейді, керісінше, бұзады. Сондықтан, тұрмыстың таршылығы қорлық емес, ал ризық-несібенің молшылдығы кісінің артықшылығынан емес. Кейбір адамдарға олардың бұрыс пайдаланатынын Аллаһ тағала білсе де береді. Мұның себебі – Аллаһ осылайша сынақ етеді»,– дейді.
Анас (р.а.) Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) мына хадис қудсиді айтады: «Кімде-кім Менің бір уәлиімді (досымды) мазақ етер болса, Маған қарсы шыққаны. Ал, мен өз достарыма жылдам жәрдем етемін. Досымның дұшпанда-рына ашулы арыстанша тиісемін».
«Мен ешбір істі жасағанда екіленбеймін. Тек өлімді қаламаған мүмин құлымның жанын алғанда ғана екіленемін. Мен пендеме бір жамандық етуді жеккөремін. Алайда, ажал күттірмейді».
«Расында, пенделерімнің ара-сында Менен құлшылық есігін сұрайтыны бар, ал Мен оны сол есікке кіргізсем, оны бұзатынын білемін».
«Расында, мүмин пенде-лерімнің арасында тек қана байлық пайда беретіні бар. Егер оны кедей етіп жіберсем, оны жоқшылық пен мұқтаждық бұзатынын білемін. Ал, кейбір құлдарыма, керісінше, кедейлік дұрыс келеді. Егер оларға молшылық берсем, бұзылады. Расында, пенделеріме олардың жүрегіндегі жағдайға байланысты мәміле етемін. Шын мәнінде, Мен толық білуші әрі барлығынан хабардармын».
Сан-қилы сынақтың сыры жайлы кемеңгер сахаба Омар бин Хаттаб (р.а.): «Аллаһ маған бір қиындық жіберсе, ол қиындықтың астарында төрт кеңшілік болады: қиындық менің күнәм себепті болмайды, күнәма жараса берілген қиындық күнәмнан үлкен болмайды. Басыма түскен қиын-дық Аллаһтың ризашылығынан мақұрым етпейді. Мен бұл қиындықтың соңынан Аллаһтың сауабын үміт етемін»,– деген екен.
Әбу Бәкір (р.а.) адам баласына жан-жақтан төнген қиындықтарға төтеп беру жолын үйретіп: «Расында, ібіліс сенің алдында, нәпсің оң жағында, құмарлығың сол жағыңда, ал дүние арқа тұсыңда тұр. Ал, дене мүшең сені орап қоршаған, төбеңде Жаббар Аллаһ (әрине, өз құдіретімен, мекенімен емес). Аллаһтың лағынеті болғыр ібіліс, сені дініңді тәрк етуге шақырады, нәпсің күнәға итермелейді. Құмарлығың ләззатқа шақырады. Ал, дүние пәнилікті бақилыққа айырбастауыңды қалайды. Дене мүшелерің де айыпты іс, күнә жасауыңды сұрайды. Ал, Жаббар Аллаһ сені жәннатқа және мағфиретке шақырады. Кім ібіліске жауап берсе, дінінен айырылады, кім нәпсісіне жауап берсе, жанынан, рухынан айырылады. Кім құмарлығына жауап берсе, ақылынан айырылады. Кім дүниеге жауап берсе, ақыретінен айырылады. Кім дене мүшелеріне құлақ салса, жәннаттан айырылады. Ал, кім Аллаһқа жауап берсе, тұла бойы түгел жамандықтан құтылып, барлық жақсылыққа кенеледі»,– деген екен.
Қиындыққа қынжылмай, қайта жігерін қайрай түсу қажеттігін мына бір қысқаша ғибратты оқиғадан аңғарсақ екен. Аллаһ тағала өзінің пайғамбары Ғузайрға (ғ.с.) уахи етіп: «Ей, Ғузайр! Егер кішкене бір күнә жасап қойсаң, күнәнің кішілігіне қарама, сол күнәні кімге жасағаныңа қара. Ал, егер саған кішкене бір жақсылық жетсе, жақсылықтың кішілігіне қарама, бұл жақсылықты кім сыйлағанына қара, ал егер басыңа бір қиындық, сынақ келсе, Мені пенделеріме айтып арызданба. Өйткені, Мен де сен күнә жасағанда періштелеріме сені шағым етпеймін»,– деген екен.
Хазірет Әли (р.а.): «Аллаһ құзырында адамдардың ең жақсысы бол, нәпсі үшін адамның ең жаманы бол, ал адамдар арасында нағыз азамат бол»,– деген екен.
Данышпан сахаба Әли (р.а.) айтқандай, Аллаһтың әмірін орындап, ең жақсы пенделер сапынан көрінуге тырысып бағуымыз тиіс. Сондай-ақ, Шал ақынша «Ақыл қойшы, иман қой, нәпсі бөрі, бөріге қой алдырмас ердің ері» деп нәпсінің жетегінде жүрмей, құрдымға итермелейтін құмарлығымызды құрықтап, мұсылман қауым арасында нағыз ер болуымыз ләзім.
Руслан ҚАМБАРОВ,
Астана қалалық «С.Ғылмани» мешітінің наиб имамы
