2012 jıldıñ 11-säuirinde at basın qazaq topırağına bwrğan Avstraliya Parlamentiniñ spikeri Piter Nil Slipper bastağan delegaciya elimizdiñ Ükimet müşelerimen, Mäjilis törağasımen, Sırtqı ister ministrimen kezdesti. Ädette şeteldik diplomattar men joğarı lauazımdı memlekettik qızmetkerlerdiñ ekijaqtı resmi kezdesuden keyin öz elderine wşıp ketetini bar. Al Avstraliyadan kelgen qonaqtar Qazaqstan mwsılmandarı dini basqarmasınıñ törağası, Bas müfti, şeyh Äbsattar qajı Derbisälige sälem bere ketudi jön köripti. Osı kezdesude salihalı swhbat, äserli äñgime örbidi. Din, wlt bolaşağı jaylı payımdı pikirler aytıldı. Sonday-aq, Dinbası eldiñ tınıştığın bwzıp, halıq arasına lañ salğan lañkestik äreketter turalı pikirimen bölisti. Bir sağatqa sozılğan äñgimege arqau bolğan özekti mäseleler turalı payımdı pikirlerdi oqırman nazarına wsınıp otırmız. Basqosuda söz bastağan Bas müfti qazaq halqınıñ tarihı, mädenieti, ruhani ömiri jaylı äñgimeni äriden bastadı.
Tarihi tağlım
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Qazaq halqı tarihı tereñde jatqan el. Ata-babalarımız qanday qiındıq körse de, auzınan Allanı tastamay, asıl dinin dünielik maqsat üşin satpağan. Salt-dästürdi, ädet-ğwrıptı şariğatpen wştastıra bilgen. Qazaq topırağınan şıqqan ğwlamalar Islamdı qabıldap qana qoymay, onı bayıta tüsti. Qazir halqımızdıñ 70 payızı mwsılmandar. Qalğan böligi hristiandar.
Qazaqstan täuelsiz alğannan keyin Islam nasihatı jandana tüsti. Almatı qalasında imamdardı dayındaytın «Nwr Mübärak» Egipet Islam mädenieti universiteti aşıldı. Respublika boyınşa 10 medresede şäkirtter oquda. Odan bölek meşitterimizde dini sauat aşu kurstarı jwmıs isteydi. Imamdardıñ bilimin jetildiru maqsatında Almatıda Islam institutın aştıq.
Piter Nil Slipper: Avstraliyada da mwsılmandar az emes. YAhudiler, hristiandar da bar. Olardıñ Qwdayğa qwlşılıq jasauına mümkindikter qarastırılğan.
Qazaqstanğa kelgen saparımda Astana şaharın aralap şıqtım. Äsem qala. Mağan «Nwr Astana» meşitiniñ arhitekturalıq ideyası wnadı. Öte körkem. Adamdı özine baurap aladı. Qalada jaña meşitter barşılıq eken.
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Siz aytqan meşitter täuelsizdik alğannan keyin salındı. Bwrın Keñes ükimeti twsında meşit saluğa rwqsat etilmedi. Jwrttıñ jüregin kommunistik ideyamen jaulau sayasatı jürdi.
Piter Nil Slipper: Sonda Keñestik kezeñde mwsılman boludıñ özi qiınğa soqtı ma?
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Keñes kezinde dästürli dinderge, sonıñ işinde, äsirese Islam dinine, yağni, mwsılmandarğa qattı qısım jasaldı. Din kadrların dayındauğa tosqauıl qoyıldı. Dini basqarma janındağı meşitti körip twrsız. Eger osınday meşitke kelgen adamdardı bilip qoysa, qızmetten bosatıp jiberetin. Tipti, adamdar mwsılman ekenin aytuğa qorqatın. Soğan qaramastan, imanına berik ata-babalarımız namazın jasırın oqitın. Qaytıs bolğan adamnıñ janazasın tünde şığaratın. Qwrandı da jasırın oqitın. Olar jalğız Jaratuşığa degen senimderine eşqaşan selkeu tüsirmegen. Egemen el atanıp, täuelsizdigimizdi jariyalağannan keyin halqımız ruhani qwndılıqtarımen qayta qauıştı. Meşitter salınıp, jwrt qwlşılığın emin-erkin atqaruda. Juırda, aldağı şilde ayında öziñiz körgen Astanada Äziret Swltan atındağı ülken meşit esik aşqalı jatır. Mwnıñ bäri bir Allanıñ arqasında jüzege asuda. Elbasınıñ qamqorlığımen el igiligi üşin jaqsı ister atqarılıp jatır.
Avstraliyadağı medreseler
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Sizderde, Avstraliyada Islamğa degen közqaras qanday? Meşitter bar ma?
Piter Nil Slipper: Ärine, bar. Mwsılmandar şoğırlanğan jerde meşitter boy kötergen. Mwsılmandar tarapınan meşit saluğa degen swranıs tuıp jatsa, ol bilik tarapınan qanağattandırıladı degen senimdemin. Bizdiñ elde Islamğa degen közqaras jaqsı.
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: YAğni meşit twrğızuğa memleket tarapınan qarsılıq joq qoy?
Piter Nil Slipper: Memleket dini isterge aralaspaydı. Dini jağdayattar ükimettik emes wyımdardıñ şeşimimen, halıqtıñ swranısı negizinde jüzege asadı. Mwsılman mektepterine, bılay aytqanda, medreselerge memleket qoldau körsetedi.
Siz Avstraliya müftiin tanisız ba?
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Tanığanda qanday. Avstraliya müftii şeyh Salim Aluan äl-Huseynimen 2011 jıldıñ jeltoqsanında Kiev qalasında bolğan meşittiñ aşılu saltanatında tanıstım. Meşitte jwma namazın birge oqıp, bata jasadıq. Ğibadattan soñ, Avstraliya müftii şeyh Salim Aluan äl-Huseyni jäne özge de birqatar Islam dinbasılarımen swhbattasıp, islami, bilim-ğılım haqında pikir alıstıq. Äñgime soñında avstraliyalıq Islam din qayratkerine «Qazaqstannıñ dini oqu orındarı» attı qazaq, orıs, arab, ağılşın tilderinde şıqqan kitabımdı sıyladım.
Osı jıldıñ basında Angliyada boldım. Onda 1000-nan astam meşit bar eken. Al Londonda 400-den astam meşit jwmıs isteytini turalı mälimet aldım. Sonıñ biri Äziziya meşitinde bolıp, jwma namazın ötedim. Bizdiñ elde de joğarıda aytılğanday, Alla üyin salu qarqın alıp keledi. Elbası N.Ä.Nazarbaevpen birge birneşe iri meşitterdiñ aşılu saltanatın ötkizdik.
Piter Nil Slipper: Siz aytıp ötken islami universitette dini tözimdilik, sabırlıq, beybitşilik turalı därister jürgizile me?
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Ärine. Islam degen sözdiñ özi beybitşilik degen mağına beredi. Islam – adamgerşilik, tatulıq, ıntımaq dini. Al «mwsılman» dep eşkimge qolımen de, tilimen de ziyan tigizbeytin adamdı aytadı. Bizder, mwsılmandar bir-birimizben kezdesken kezde «Assalamu aleykum ua rahmatullahi ua barakatuh», yağni, «sağan Allanıñ sälemi, rahımı men bereketi bolsın!» dep sälem beremiz. Al sälemdi alğan mwsılman bauırımız «Ua aleykum assalam ua rahmatullahi barakatuh», yağni, «sağan da Allanıñ sälemi, rahımı men bereketi bolsın!» dep jauap qaytaradı. Demek, mwsılmandar arasındağı sälemniñ özi – dwğa-tilek. Sälem – jaqsı qarım-qatınastıñ bastauı. Mwsılmandardı bir-birine jaqındastıratın, bauırmaşıldığın arttıratın jaqsı amal. Hazreti Mwhammed payğambarımız (s.ğ.s.) mwsılmandarğa köbirek sälemdesudi ösiet etken.
Qoy terisin jamılğandar…
Piter Li Slipper: Islam dininiñ adamgerşilik pen meyirim dini ekenine kümänim joq. Alayda Avstraliyada 88 adamnıñ ömirin qiğan radikaldı islam ökilderiniñ isi esimnen keter emes…
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Din näzik närse. Mäselege bir jaqtı qarauğa bolmaydı dep oylaymın. Aytalıq, Soltüstik Irlandiyada köpten dini arazdıq tuındap, qaqtığıs orın alıp otırğanı jasırın emes. Biraq, meniñşe, katolikter men protestanttardıñ bwl äreketterine hristian dini kinäli emes. Tokiodağı metroda ulı gaz şaşılıp, jazıqsız qanşama adam mert boldı. Bwğan budda dini kinäli emes. Jaqında ğana aqparat qwraldarında Birikken Wlttar Wyımınıñ adam qwqıqtarı jönindegi arnayı ökili Riçard Folk 2000 jıldan beri Izrail' äskeriniñ 1300-den astam palestinalıq balalardı öltirgeni turalı mälimdemesi jariyalandı. Al bwl bölek mäsele. Bwl – qılmıs. Äytse de, onı da yahudi dinimen baylanıstıru – qate. Amerikada bireuler Qasietti Qwrandı örtep jiberdi. Biz ol üşin hristian dinine kinä artpaymız. Demek, lañkestik jasağan adamnıñ isin onıñ dinimen, wltımen baylanıstıru äbestik. Ekstremizmniñ dini yaki wltı bolmaydı. Din atın jamılıp jasalğan kez-kelgen lañkestik äreket – dinge jasalğan qastandıq.
Piter Li Slipper: Pikiriñizge qosılamın. Barlıq dästürli dinder adamgerşilikke ündeydi. Halıqtı sabırlıqqa şaqıradı. Adam ömirin izgilendiredi.
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Ärine. Eger elde tınıştıq ornağan jağdayda ğana memlekettiñ mereyi üstem boladı, örkendeydi. Qaqtığıs orın alğan, ıntımaq, bereke, birlikten ayırılğan elderdiñ damitınına kümänim bar.
«Qolmen istegendi moynıñmen köter»
Piter Li Slipper: Keybir mwsılman elderinde radikaldı islam wyımdarı jwmıs isteydi. Olar qauipti ideya taratadı. Bwl jaylı ne aytasız?
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Islamda beykünä bir adamdı öltiru – bükil adamdı öltirgenmen birdey. Kim qay dinniñ atın jamılmasın, biz qantögiske qarsımız. Älemde lañkestikten qwtılğan el joq. Bwl XXI ğasırda payda bolğan indet. Lañkestikpen bärimiz birigip küresuimiz kerek.
Piter Li Slipper: Bwl pikiriñiz dwrıs, ärine. Äytse de, keybir jastardıñ jan türşigerlik äreketterge baruınıñ qanday sebepteri bar?
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Birinşiden – bilimsizdik. Alladan bilimdi adamdar, yağni, taqular qorqadı. Eşqanday dästürli dinder qantögiske jol bermeydi. Ekinşiden – jwmıssızdıq, imansızdıq. Jwmıssız imansız adamnıñ sanasın şaytan bileydi. Lağıneti şaytan – adamnıñ aşıq dwşpanı.
Piter Li Slipper: Qıtaydıñ şığıs aymağında mwsılmandarğa qısım körsetu sayasatınıñ jürip jatqanı bayqaladı. Oğan Siz basqarıp otırğan Qazaqstan mwsılmandarınıñ közqarası qanday?
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Dini basqarma sayasatpen aynalıspaydı. Siz aytıp otırğan oqiğa Qıtaydıñ işki mäselesi. Özderine qatıstı mäseleni ärbir el özderi şeşui tiis. Qazaqta «Qolıñmen istegendi moynıñmen köter» degen maqal bar. Qarapayım mäsele: biz Avtraliyanıñ işki sayasatına aralasa almaymız ğoy. Alayda payğambarımız Mwhammed (s.ğ.s.) ösiet etkendey, mwsılmandar bir-birine janaşırlığımen jäne raqımşılığımen bir dene sekildi. Eger deneniñ bir jeri auırsa, onda bükil dene onımen birge ıstığı köterilip, wyqıdan qalıp, mazasızdanadı. Sol sekildi, älemdegi mwsılmandardıñ müşkil jağdayın estip, körip jürgennen keyin oğan jüregimiz auıradı. Olar üşin Alladan sabır tileymiz, dwğa etemiz.
Piter Li Slipper: Uaqıt bölip, swhbattasqanıñızğa alğısımdı aytamın. Jaqsı äñgime boldı ğoy dep oylaymın. Mağan üstiñizdegi kiimiñiz wnadı. Wlttıq oyumen äşekeylenipti. Al basıñızdağı Bas müftiler kietin kiim be?
Şeyh Äbsattar qajı Derbisäli: Üstimdegi şapan men bas kiimniñ dizaynın özim jasadım (küledi).
P.S. Bas müftidiñ qabıldauınan keyin qonaqtar Almatı Ortalıq meşitine bas swqtı. Tilge tiek eter jayt: äyelder jağı bastarına oramal taqpay, Alla üyine qadam baspaytının jetkizdi. Biz mwnı Islam dinine degen qwrmettiñ belgisi dep payımdadıq.
Ağabek QONARBAYWLI,
Qazaqstan mwsılmandarı dini basqarmasınıñ baspasöz hatşısı
http://www.muftiyat.kz/index.php?newsid=5931
Pikirler